“ક્યાંક ક્યાંક ભીંતમાંથી નાની-મોટી વનસ્પતિઓ પણ ઊગીને સૂકાયલી નજરે પડતી હતી. ઘણી જગ્યાએ મોટી તિરાડો પણ પડી ગઈ હતી. એ છાતીમાં કેટલાંય વર્ષો જૂની તિરાડો લઈને આગળ ચાલી રહી હતી!”   –  શું  હતું આ તિરાડોનું  રહસ્ય? આગળ વાંચો!

રોજનીશી
– અનિલ ચાવડા

‘માજી..! થોડિક જગ્યા કરજાને..!’ 

આટલું સાંભળતા વેંત બસની સીટમાંથી એક કરચલિયાળો ચહેરો થોડુંક સળવળ્યો. ‘માજી’ શબ્દ કાને અથડાતા તેને ભાન થયું કે પોતે હવે એ કિશોરી નથી રહી, જેના વિચારોમાં એ ખોવાયેલી હતી. હવે શરીર જીર્ણ થઈ ગયું છે. ભૂતકાળમાં હતી એ રેશમી ચામડી હવે બરછટ અને ખરબચડી થઈ ગઈ છે. આંખની ધૂંધળાશ વધી છે ને ઉંમરની સાથોસાથ શરીર પણ ભારે થઈ ગયું છે. 

વર્ષો પછી સોમનાથના દર્શને જવાના બહાને ઘેરથી નીકળ્યા તો ખરા… એને હસવું આવી ગયું કે આટલાં વર્ષો પછી પણ, જ્યારે ઘરે છોકરાના છોકરા છે ત્યારે પણ, આટલી ઉંમરે પણ, બહાનું બતાવીને જવું પડે છે સોમનાથના દર્શને… હા, પણ મારા માટે તો એ સોમનાથ બરોબર જ ને! હું ક્યાં ખોટું બોલી છું? જેનાથી મારા જીવનનો થોડો સમય પાવન થયો, મારી નસ, મારી ધુરા, મારું અંગ… મારા પ્રત્યેક શ્વાસ પાવન થયા… ના, હું ખોટું બોલી જ નથી. હું સોમનાથ જ જઈ રહી છું. મારા હૃદયના સોમનાથના દર્શને…! વળી પાછી બસમાં બેઠેલી એ સ્ત્રી સીટ અંધર ધસી અ ભૂતકાળમાં ડૂબી ગઈ. 

એણે પહેલીવાર લખેલો કાગળ કેટલો સુંદર હતો! બધું જ જાણે આંખ સામે દેખાવા લાગ્યું. 

‘તમે ખરેખર ખૂબ જ સુંદર લખો છો.’ 

‘હજી પણ તમે જ કહેવાનું?’ 

‘ઓકે, ફરીથી.’ એણે વાક્યનું પુનરાવર્તન કરવા પોઝ લીધો અને નાટકમાં કોઈ પાત્ર ડાઇલોગ બોલતું હોય એમ એ બોલી, ‘તેં પત્ર ખૂબ જ સુંદર લખ્યો છે.’ 

બંનાના ચહેરા પર ફૂલ જેમ સ્મિત ઊઘડી ગયું. ‘હા, પણ તારાથી વધારે નહીં’ 

‘પણ મેં તો તને કોઈ પત્ર લખ્યો જ નથી.’ 

‘એટલે જ ને! જે નથી દેખાતું એ જ વધારે સુંદર હોય છે!’ 

‘શું?’ 

‘કશું નહીં, અમ… તો હું શું સમજું જવાબ?’ 

‘વિચારીને કહીશ.’ 

‘પણ હું તારા જવાબની રાહ જાઈશ.’ 

‘ક્યાં સુધી જોઈ શકીશ?’ 

‘પરીક્ષા ના કરીશ, હારી જઈશ.’ 

‘જાને હવે…’ છણકો કરીને એ છોકરી ચાલી ગઈ. 

‘હું સાચું કહું છું, હું તૈયાર છું, તું કહે ત્યાં સુધી રાહ જાવા માટે…’ પણ ત્યાં સુધી તો એ છોકરી ક્યાંય દૂર પહોંચી ગઈ હતી. 

***

આ એનો નિત્યક્રમ થઈ ગયો હતો. જ્યારે પણ તે છોકરી કૉલેજથી છૂટે ત્યારે એ એના રૂમની બારીએ ઊભો જ હોય. બંને પરસ્પર એકબીજાની સામે જોતા ને તરત બંનેના ચહેરા પર એક જુદા જ પ્રકારની તાજગી છવાઈ જતી. એક અનોખી લાલાશથી ચહેરા ખીલી ઊઠતા. જ્યારે તે બારીએ ઊભો હોય ત્યારે તેને ઘરની સામેથી ચાલવામાં તકલીફ પડતી. ક્યારેક નાનું ડગલું ભરાઈ જતું તો ક્યારેક મોટું. એના ઘરથી જ વણાંક આવતો. જ્યારે તે વણાંકે વળતી ત્યારે તે ઘરની બારી છોડીને બીજા ખૂણામાં આવી જતો એને જોવા માટે. ક્યારેક ક્યારેક તો સામે હાથ પણ ઊંચો કરતો. ક્યારેક એ પણ હાથ દ્વારા સંકેત આપતી. આમ ને આમ તો દોઢેક વર્ષ વીતી ગયું, પણ ક્યારેય વાત જ ન થઈ શકી. આખરે એણે એ છોકરીને એક પત્ર લખ્યો. 

***

અચાનક શૉર્ટ બ્રેક વાગતા બસમાં સૂતેલાં અને શાંતિથી બેસેલા મુસાફરો ફફડી ઊઠ્યા. લીલી પાઘડીવાળા ભરવાડે તો પાઘડી ઠીક કરતા કીધું પણ ખરું કે, ‘આ મારા હાળા ડાઇવરો, નો સુધર્યા તે નો જ સુધર્યા. લોંઠાઈમાંથી હાથ જ બારા નથી કાઢતા ને!’ અમુક માણસોએ હોંકારા પણ ભણ્યા. ને કંડક્ટરે રણકતી ઘંટડીની સાથે બૂમ મારી, ‘લખતર…!’ 

‘લખતર’ શબ્દ સાંભળતા જ પાછળની સીટમાં બેસેલું ઘરડું શરીર સફાળું સીટમાંથી ઊભું થઈ ગયું. ‘જવા દેજા ભાઈ… જવા દેજા બહેન…’ કરતું એ ચીમળાઈ ગયેલું શરીર બસમાંથી નીચે ઊતર્યું. 

આજુબાજુ અમુક ગલ્લાઓ, દુકાનો અને લારીઓ હતી. વંટોળને કારણે ક્યારેક નાની સરખી ધૂળની ડમરીઓ આંટા મારી જતી હતી. છૂટાં-છવાયાં વૃક્ષો બીમાર દર્દી જેવાં સૂકાભઠ ઊભાં હતાં. 

એણે પોતાના હાથમાં રહેલો, પરસેવાથી ભીનો થયેલો, વર્ષો જૂનો કરચલિયાળો કાગળ પહોળો કર્યો. સરનામું વાચ્યું, ને એના ચહેરા પરની બધી જ કરચલીઓ આછા સ્મિતથી ધ્રૂજી ઊઠી… ‘કારેલા..!’ 

***

‘તારા ગામનું નામ શું?’ છોકરીએ પ્રશ્ન પૂછ્યો. 

‘કારેલા!’ છોકરાએ જવાબ આપ્યો. 

‘કારેલા!’ છોકરીની આંખમાં આશ્ચર્ય છલકાયું. ‘જાને હવે, સાચું કે’ને…’ ‘અરે, સાચું કહું છું, કારેલા જ છે મારા ગામનું નામ…’ છોકરો ગળાનો ટેટવો પકડતા કસમ ખાતો હોય એમ બોલ્યો. 

‘આ કેવું નામ? રિંગણા, બટાકા, ભીંડો આવું કશું ના સૂજ્યું તે કારેલા નામ રાખ્યું?’ છોકરીએ મજાક કરી. 

‘ગામનું નામ પાડવાની કમિટિમાં હું હાજર નહોતો, નહીંતર આવું નામ પાડવા જ ના દઉં, કંકાવટી ના રાખું!’ અચાનક બંનેથી હસી જવાયું… એક જ સાથે… ખડખડાટ… 

***

એણે ફરી વર્ષો પહેલાં અપાયેલા એક સરનામા પર નજર ફેરવી. બાજુમાંથી નીકળેલા એક મેલું ખેસિયું પહેરેલા માણસને પૂછ્યું, 

‘ભાઈ, આ કારેલા જવા માટે વાહન ક્યાંથી મળે?’ 

‘અજાઇણા લાગો સો નૈ?’ લેંઘા ને ખેસિયાધારી એ મેલાઘેલા માણસે વિચિત્ર રીતે સામું જોઈ પ્રશ્ન કર્યો. ‘વાંધો નૈં, વાંધો નૈં… આ ગઢ સે ને, ઇની રાંગે રાંગે હાઇલા જાવ, હામ્મે વળાંક દેખાય સે ને ઇંયા વળી જાજો પસી ચાર રસ્તા આવસે, તાંથી થોડા આગળ એક મોટો દરવાજો આવસે, બસ ઇંયા ઊભા રૈ જાવાનું, ઇંયાથી જ કારેલાની બસ નીકળસે, બરોબર? હમજી જિયા ને? કે હારે આવું?’ 

‘ના, ના, હું પહોંચી જઈશ. તમારો આભાર. થેન્ક્યુ.’ આ છેલ્લો અંગ્રેજી શબ્દ સાંભળી પોતે કશુંક સારું કર્યાનો ભાવ ચહેરા પર લઈ એ ગામડિયો પોતાના રસ્તે ચાલતો થયો. 

ગઢના કિલ્લાની રાંગે રાંગે એ આગળ વધી રહી હતી. કિલ્લો ખૂબ જૂનો લાગતો હતો. તેની ઇંટો તથા પથ્થરો સાવ જર્જરિત થઈ ગયા હતાં. ક્યાંક ક્યાંક ભીંતમાંથી નાની-મોટી વનસ્પતિઓ પણ ઊગીને સૂકાયલી નજરે પડતી હતી. ઘણી જગ્યાએ મોટી તિરાડો પણ પડી ગઈ હતી. એ છાતીમાં કેટલાંય વર્ષો જૂની તિરાડો લઈને આગળ ચાલી રહી હતી. 

‘ના, ના, અમારે ક્યાં કદી કોઈ તિરાડો પડી જ છે આજ સુધી? મારા કારણે જ છૂટ્ટા પડવું પડેલું, ફક્ત મારા કારણે જ. એ નિર્દોષ હતો, હંમેશ લાગતો હતો એવો જ નિર્દોષ. તો પછી આટલાં વર્ષો સુધી અળગાપણું શું કામ? વર્ષોના અળગાપણા પછી પાછું આ ખેંચાણ શાનું? લગાવ શાનો? શેનું વળગણ? છેલ્લી વાર વિખૂટા પડતી વખતે પણ એણે તો કહેલું જ કે હું તારી રાહ જોઈશ. તું જ્યારે વૃદ્ધ થઈ ગઈ હોઈશ, બાળકોની માતા થઈ ચૂકી હોઈશ, ત્યારે કદાચ તને મારી યાદ આવે અને એને કારણે તારા મનને દુઃખી થવું પડે તો મને માફ કરી દેજે… પરંતુ એ સમયે પણ હું તારી રાહ જોતો હોઈશ. મારાં દ્વાર હંમેશાં ખુલ્લાં હશે, તારા આગમનની રાહ જોતાં.’ 

અચાનક બાજુના રોડ પરથી ઘ૨રરર… ઘરરરર… કરતી પરાણે ચાલતી એક વૃદ્ધ બસ તેની આગળ આવીને ઊભી રહી ગઈ. ત્યારે તેને ખબર પડી કે કિલ્લાની રાંગે રાંગે ચાલતા ચાલતા તે ક્યારની મુખ્ય દરવાજા પાસે પહોંચી ગઈ છે. એક-બે રબારણ જેવી લાગતી બાઈઓ અને બે-ત્રણ જુવાનિયાઓ સાથે આ વૃદ્ધા પણ બસમાં બેઠી. બસ પોતાના નિશ્ચિત કરેલા સરકારી રસ્તે ઘ૨રરર… ઘ૨રરર… કરતી ઊપડી. 

લખતરથી બહાર આવતા અમુક લીલાં-સૂકાં છૂટાં-છવાયાં ઝાડ ખેતરના શેઢા પર ઊભેલાં દેખાતાં હતાં. ખેતરમાં પાક લેવાઈ ગયો હતો, એટલે ખેતરો સાવ ખાલી અને ઉજ્જડ લાગતાં હતાં. માત્ર ક્યાંક આછા સરખા ફાલ ઊભા હતા.

આટલાં વર્ષોમાં જીવનમાં અનેક લીલીસૂકી આવી અને ગઈ. સમય પસાર થતો ગયો, જીવન જીવાતું ગયું… ‘આટલાં વર્ષો પછી પણ ભીતર એવું કયું વળગણ ધરબાયેલું પડ્યું છે જે મને આમ ખેંચી રહ્યું છે? એ વાતને તો કેટલો સમય, કેટલાં વર્ષો વીતી ગયાં. આટલાં વર્ષો પછી મળીશ તો એ મને ઓળખશે ખરો? કેવો લાગતો હશે એ? મારી જેવો જ વૃદ્ધ બરછટ ચામડી ધરાવતો? હું એને ઓળખી શકીશ ખરી? એની પત્ની કેવી હશે? બાળકો? ના, ના, આટલા લાંબા સમય પછી એને નકામી મળવા જઈ રહી છું. એના સામાજિક જીવનમાં કોઈ અડચણ ઊભી થશે તો? પણ ત્યાં મને કોણ ઓળખતું હોય? ખાલી એ ઓળખે તોય ઘણું… મળીશ તો પ્રથમ શું કહીશ?’ ખાડાખળિયાવાળા રસ્તે ઉછળતી-ઉછળતી બસ હંમ્‌…હંમ્‌…હંમ્‌… કરતી આગળ વધી રહી હતી. 

બારી બહાર અચાનક થોડી લીલોતરી દેખાઈ. થોડે દૂર એક પાળ પર અમુક લીમડા, બાવળ, પીપળાનાં ઘટાદાર વૃક્ષો નજરે પડ્યાં. એક તળાવ હરિયાળી પાથરી રહ્યું હતું. એને લાગ્યું, ‘અરે, આ તો એ જ તળાવ હોવું જાઈએ!’ લીલોતરીમાંથી વહી આવતા ઠંડા પવને એના મનમાં લીલાછમ સ્મરણો પ્રસરાવી દીધાં. 

***

‘પહેલાં તું આંખો બંધ કર.’ 

‘પણ પહેલાં તું કહે તો ખરો, શું કામ?’ 

‘અરે, પહેલાં તું આંખો તો બંધ કર…’ 

‘સારું, લે!’ નાજુક સુંવાળી પાંપણો બિડાઈ ગઈ. 

‘હવે આંખો ખોલ.’ થોડી વાર પછી સામેથી અવાજ આવ્યો. 

‘એણે ધીમેધીમે આંખો ખોલી અને ખૂલતાની સાથે તેમાં આશ્ચર્ય અંજાઈ ગયું. 

‘આ તો સાચેસાચું કમળ છે!’ 

‘તો તને શું ખોટેખોટું લાગે છે?’ 

‘અને આ એની સાથે શું છે?’ 

‘એ કમળનું ફળ છે, એને અમે જીતેલું કહીએ છીએ.’ 

‘જીતેલું? જીતી ગયેલું હેં ને? પણ તું આ ક્યાંથી લાવ્યો? 

‘મારા ગામથી, તું કહેતી હતી ને કે મને ગુલાબ કરતા કમળનું ફૂલ વધારે ગમે છે. હું મારી જાતે તળાવમાંથી કાઢી લાવ્યો છું. બહુ સાચવીને અહીં સુધી પહોંચાડ્યું છે.’ 

‘જીતેલા! તમારું બધું નોખું-અનોખું હોય છે યાર… ગામનું નામ કારેલા, આ કમળના ફળનું નામ જીતેલા. હારેલા રાખ્યું હોય તો ના ચાલે? હા, પણ એ તો પાછું બીજા કોઈ ફળનું નામ હશે ને? ના, ના, એ તો તમારા ગામમાં મોગરાના ફળનું નામ હશે નૈં?’ 

***

વૃદ્ધાના ચહેરા પર આછું  સ્મિત પ્રસરી વળ્યું. તળાવ પૂરું થતાં જ દૂર દૂર અગ્નિની જ્વાળાઓ ઊઠી રહી હતી. જ્વાળાઓ ફરતે અમુક માણસો સફેદ વસ્ત્રોમાં વીલા મોંએ ઊભા હોય એમ લાગતું હતું. આગ કોઈના શરીરને ભસ્મીભૂત કરી રહી હતી. કોઈ દેહ પંચમહાભૂતમાં ભળી રહ્યો હતો. 

અચાનક વૃદ્ધાના બે હોઠ વચ્ચેથી કશુંક ખર્યું, ‘ભગવાન એના આત્માને શાંતિ આપે…’ અગ્નિની જ્વાળાઓ, પીળા-કેસરી રંગના વસ્રની જેમ પવનમાં ફરફરી રહી હતી. લાકડાના તગતગતા અંગારા દૂરથી પણ આંજી રહ્યા હતા. અગ્નિની જ્વાળાઓ છેક બસની બારી સુધી ગરમ ગરમ લૂ લાવતી હતી. 

બસ પાદરમાંથી ગામના ઝાંપામાં આવી. ચોક્કસ નક્કી કરેલા ખૂણે, જૂની નિશાળ પાસે, ‘કારેલા બસસ્ટેન્ડ’ નામે અર્ધ ભૂંસાયેલ શબ્દો પકડીને ઊભેલા ઈંટાળા ખખડધજ મકાન પાસે આવીને ઊભી રહી ગઈ. બસમાંથી ઘંટડીની સાથે એક અવાજ ફેંકાયો, ‘કારેલાવાળા ઊતરી જાજો ભૈઈઈઈ…’ 

વૃદ્ધા બસમાંથી નીચે ઊતરી. થોડીવાર થોભી. કોઈ દેખાયું નહીં. ગામમાં પ્રવેશતા રસ્તા તરફ એ ચાલવા લાગી. ‘કઈ તરફ એનું મકાન હશે? પોતે એને ઓળખશે તો ખરી ને? એને જઈને શું કહીશ? હું આવી ગઈ, એમ? શરૂઆત કયા શબ્દોથી કરીશ? એ સફાળો ઊભો થઈ જશે? મારું સ્વાગત કરશે? નકારશે તો નહીં ને?’ અનેક વિચારોમાં મન ચકરાવે ચડી ગયું. વિચારોમાં ને વિચારોમાં તે ગામની વચ્ચે આવી ગઈ એની પણ ખબર ન રહી. 

ચાર-પાંચ જવાનિયાઓ એક ઓટલે બેઠા હતા. તેણે પૂછ્યું, ‘અહીંયાં પ્રેમ… પ્રેમ… પ્રેમજી ગણેશનું ઘર કઈ બાજુ?’ 

‘ઇમ નૈ, ચિયા પ્રેમજીભૈ? ડેલીવાળા કે ઓલા…’ 

‘કુણ ઓલો વાંઢો?’ બીજાએ અધવચ્ચે જ વાત કાપીને મોઢામાં ભરેલા તંબાકુવાળા મસાલા સાથે કહ્યું. 

‘ઇલા આજના દાડે તો સારું બોલ.’ અંદર અંદર ધીમોધીમો ગણગણાટ થયો. ‘આ હામ્મે દેખાય ઇ જ ઇમનું ઘર.’ આંગળી ચીંધીને ટોળામાંના એક શાણા જુવાને કીધું. એ વૃદ્ધ આકાર ‘હામ્મે’ની દિશામાં આગળ ચાલવા લાગ્યો. થોડું ચાલીને એક ખખડી ગયેલા મકાન પાસે આવીને થોભી ગયો. 

‘પ્રેમજી ગણેશ?’ 

‘હા, આ ઇમનું જ ઘર સે. આવો આવો… એ… પાણી આલજે…’ આવકાર આપતા એક ભાઈએ કહ્યું. ઘર સાવ સૂમસામ અને ભેંકાર લાગતું હતું, ગામના બસસ્ટેન્ડ જેવું જ. એકાદ-બે સ્ત્રી-પુરુષોના અવાજ સિવાય બધું જ સ્તબ્ધ અને નિર્જન લાગતું હતું. જાણે આ ઘરને ગામ સાથે કશી લેવાદેવા જ નહોતી. પાણી પીને વૃદ્ધા થોડી વાર પછી સ્વસ્થ થઈ, બોલી, 

‘પ્રેમજી ગણેશ કેમ દેખાતા નથી?’ 

‘એ… તો… તમને નથી ખબર?’ 

‘કેમ શું થયું?’ પ્રશ્ન પૂરો થાય એ પહેલાં જ વૃદ્ધાએ કહ્યું. 

‘એ તો આજ સવારમાં જ… તમે આવતી વખતે બસમાંથી મહાણમાં કંઈ હળગતું ના જોયું?’ 

વૃદ્ધાના શરીરમાંથી લખલખું પસાર થઈ ગયું. ‘આજે સવારે જ…’ વાક્ય તેના કાનમાં ઘૂમરાવા લાગ્યું, એ સાવ પૂતળા જેવી થઈ ગઈ. સામે ઊભેલી બાઈ આ પૂતળાને ઘરમાં લઈ ગઈ. ઘરના બારી-બારણાને કાટ ચડી ગયો હતો. બે-ચાર ગંદાં વાસણો આમતેમ પડ્યાં હતાં. ઘરના એક ખૂણામાં ચીંથરેહાલ ખાટલો પડ્યો હતો. તેની બાજુની એક માચી ઉપર અમુક પુસ્તકો અસ્તવ્યસ્ત પડ્યાં હતાં. એને યાદ આવ્યું કે પ્રેમજીને વાંચવાનો બહુ શોખ હતો. પુસ્તકોમાં પડેલી એક જૂની ડાયરી પર નજર પડી. ‘અરે! આ તો પોતે જ આપેલી ભેટમાં… પ્રેમના જન્મદિવસે. એણે પોતાની રોજનીશી લખવાનું કહેલું.’ 

ફૂંક મારીને એણે ડાયરી પરની ધૂળ ખંખેરી. ઉપર સુંદર અક્ષરે લખ્યું હતું, ‘રોજનીશી.’ આંખો જાણીતા અક્ષરો ઓળખી ગઈ. એની હથેળી ધ્રૂજી ઊઠી. ધ્રૂજતા હાથે એણે ડાયરીનું પ્રથમ પાનું ખોલ્યું. લખ્યું હતું, ‘એ જરૂર આવશે.’ બીજું પાનું ખોલ્યું, ‘એ જરૂર આવશે.’ત્રીજું, ચોથું, પાંચમુ અને છેક છેલ્લું પાનું… દરેક પાનાં પર માત્ર એક જ લાઇન જીવાઈ હતી, ‘એ જરૂર આવશે.’