મારી મિત્ર સુજાતા હંમેશા નાની મોટી બેનપણીઓથી ઘેરાયેલી રહેતી. એ ૧૯૫૮ના વર્ષો, જ્યારે હું સ્વપ્નશીલ બાર વર્ષની અલ્લડ અને બેદરકાર કિશોરી હતી અને મારા કરતા ત્રણ વર્ષે મોટી અને બધાની પ્રિય સુજાતા મારી ખાસ બેનપણી બની ગઈ હતી. અમે છોકરા છોકરીઓ, રોજ સાંજે ઘર સામેના મોટા રમતગમતના મેદાનમાં ભેગા થતાં અને એમાં સુજાતાની બાજુમાં ઉભા રહેવા માટે ચડસા ચડસી કરતાં. એની સામે કયો મોટો છોકરો તાકી રહ્યો છે એની માહિતી પણ આપતાં, અને સુજાતા મોઘમ હસીને આંખ ફેરવી લેતી. આ રીતે મળતું મહત્વ એને બહુ ગમતું. પરંતુ જ્યારે અન્યને મહત્વ મળતું તો એના ચહેરા પર  ઈર્ષાભાવની વાદળી છવાઈ જતી.

           સુજાતા રમગમતમાં અને ભણવામાં હોશિયાર હતી. એ કોલેજમાં ગઈ પછી અમારો સહવાસ ઓછો થઈ ગયો પણ નજીકમાં રહેતી હોવાથી એના બદલાતા કોલેજ મિત્રો વિષે, અને સુજાતાના વધુ પડતા કાળજી લેતા ભાઈઓ દ્વારા થતી એમની મારપીટના સમાચારો મળતાં રહેતાં. અમારા મિત્રમંડળને લાગતું કે અમુક બહુ યોગ્ય ઉમેદવારોને પણ સુજાતાના ભાઇઓએ ભગાડી દીધેલાં. એની કોલેજ પૂરી થતાં જ સુજાતા શહેર
છોડીને એની બહેન સાથે રહેવા જતી રહેલી.

          થોડા મહિનાઓ પછી એને પાછી આવેલી જોઈ મને આનંદ થયો. એના ઘરમાં ગંભીર વાતાવરણ હતું. અકળાયેલી સુજાતાએ, ખાસ ખુશી વગર, મને જણાવ્યું કે એના લગ્ન એક એન્જીનિયર સાથે નક્કી થઈ ગયા છે. પરાણે હા પાડવી પડી હતી. લગ્ન વખતે રીસાયેલા મુખવાળા વરરાજાને જોઈ એક ટીખળી છોકરો બોલ્યો, “સુજાતા, વરરાજામાં ખાસ દમ નથી લાગતો, એક તમાચો મારીશ તો પણ કાંઈ બોલશે નહીં.” બદનસીબે, વરરાજાની બહેન સાંભળી ગઈ અને બોલી, “ના હોં, અમારા ભાઈ કાંઈ એવા નથી.”

           મેં કહ્યું, “અમારી સુજાતા પણ કોઈને મારે એવી નથી.” પણ વાતાવરણમાં ખારાશ આવી ગયેલી. એ વખતે અમને ખબર નહોતી કે એ લપસણી સપ્તપદી પર પગ માંડી રહી છે.

        એકાદ મહિનામાં સુજાતા પિયર આવી અને રડતાં રડતાં જણાવ્યું કે, “હું પાછી જવાની જ નથી, મારા પર એણે હાથ ઉઠાવ્યો હતો.” એના ઘરમાં બધાને ચિંતા થઈ ગઈ. અંતે એના સાસુ આવ્યા અને અનેક બહાના કરી, સમજાવીને, પાછા લઈ ગયા. ત્યાર પછી, જ્યારે પણ મેં એને જોઈ ત્યારે એક હમદર્દીનો સૂર અનાયાસ દિલમાંથી નીકળતો, ને સવાલ ઊઠતો, “શું આ એ જ સુજાતા છે?” મારા અમેરિકા આવતા પહેલાં સુજાતા એની નાની બેબીને લઈને મારા બાને ઘેર મળવા આવી હતી અને કહેતી હતી કે, “આ બાળકી મારા જીવનમાં કંઈક સુખ લઈ આવી.”

        સુજાતાને મળ્યે ઘણાં વર્ષો નીકળી ગયા. એના સમાચારોમાં જાણવા મળ્યું હતું  કે એને બે દીકરીઓ છે અને સાદુ જીવન જીવી રહી છે.

         એ સમયે અમે કેલિફોરર્નિઆમાં રહેતાં હતાં અને અમારાં બે બાળકો અને બીજા પરિવારના સભ્યો સાથે હું જીવનમાં ઘણી વ્યસ્ત હતી. એવામાં મારા શ્વસુરના મિત્ર અમારે ઘેર ત્રણ દિવસ રહેવા આવ્યા. વાતો વાતોમાં હું ભાવનગરની છું એ જાણીને એમણે મને સવાલ કર્યો કે, “સુજાતાને ઓળખો છો?” મેં મીઠી યાદોને વાગોળતાં કહ્યું કે, “સુજાતા મારી એક વખતની ખાસ બેનપણી હતી.” ત્યાર પછી, એ મુરબ્બીની વાતોથી હું હલી ઊઠી.
મહેમાને કહ્યું કે, “સાન ફ્રાંસિસ્કોમાં, અમારા પડોશમાં એક રિતીક નામનો ચિત્રકાર રહે છે, જે આજ પણ સુજાતાની આરાધના કરી રહ્યો છે.” મેં એનું નામ સાંભળેલું પણ સુજાતા સાથેની ખાસ દોસ્તી વિષે મને ખબર ન હતી. મને વિચાર કરતાં એ સમય અને પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ આવી ગયો. સુજાતા થોડા મહિનાઓ એની બહેનને ઘેર રહેવા ગઈ હતી ત્યારે રિતીક સાથે સ્નેહ સંબંધ થયેલો. અને ત્યાંથી પાછી આવી કે તરત એના લગ્ન નક્કી થઈ ગયેલાં તેથી એ વાત સુજાતાએ તદ્દન ગુપ્ત રાખી હતી.

           મારા અને સુજાતાની મિત્રતા વિષે ખબર મળતા જ રિતીકનો ફોન આવ્યો અને મને ઘણાં સવાલો પૂછી લીધાં. પછી અંતે મને પૂછ્યું કે, “તમારા નામે-સરનામે હું સુજાતાને પત્ર મોકલવા માંગુ છું, તો એટલું મારું કામ કરી આપશો? મારે સુજાતા માટે કોઈ તકલીફ ઊભી નથી કરવી.” વાહ! ચાહતના વિવિધ રંગો.

          આવી લાગણી વિવશ પરિસ્થિતિમાં મને વચ્ચે મૂકાતા જરા ખચકાટ થયો, તો પણ મેં હા પાડી. થોડા સમયમાં સુજાતાનો જવાબ પણ આવ્યો જે મેં રિતીકને રવાના કર્યો . . . આમ થોડા પત્રોની આપ-લે થયા પછી પત્રવ્યવહાર બંધ થતાં મને નવાઈ લાગી, પણ વાત વિસરાઈ ગઈ અને સમય વહેતો રહ્યો. એક વખત ભારતની મુલાકાત દરમ્યાન ઉતાવળમાં સુજાતાને મળી ત્યારે એણે રિતીકના ખબર પૂછ્યાં હતાં અને પછી થોડી વાતચીત કરી અમે છૂટા પડેલાં.

         અમારા ૠણાનુબંધ હજી પૂરા નહોતા થયા. રિતીક અને અમે એક જ શહેરમાં રહેવા આવ્યાં અને એના ચિત્રોના પ્રદર્શનમાં એક ઓળખીતાને ઘેર ભેગા થઈ ગયા. બધા ચિત્રો અમે નિરાંતે જોઈ રહ્યાં હતાં ત્યારે એક ચંદ્ર અને દૂર દોડી જતી છોકરીના ચિત્ર પર, “વેચવા માટે નથી” તેવી નોંધ જોઈ. કોણ જાણે કેમ પણ એ સાથે સુજાતાની યાદ આવતાં મેં રિતીકને તેનાં વિષે પૂછ્યું.

           “હાં, એ ખાસ ચિત્ર મારા દિલથી બહુ નજીક છે. કોઈવાર તે વિષે પણ કહીશ.”

           ઘણો ભાવનાશીલ અને સરળ, પણ જરા ધૂની વ્યક્તિત્વવાળો રિતીક અમારો મિત્ર બની ગયો તેનાં અવનવા ખ્યાલો સાથે થોડી અંધશ્રધ્ધા ભળેલી લાગતી હતી. એક નિરાંતભરી સાંજે એણે સંકોચ વગર પોતાનો ભૂતકાળ કહી બતાવ્યો.

          રિતીક બોલ્યો, “હું પહેલી વખત સુજાતાને એના બહેનને ઘેર મળ્યો. મને નસીબની બલિહારી પર શ્રધ્ધા તેથી થોડા સમયમાં જ મારાં મનનો ભાવ દ્રઢ થઈ ગયો કે, સુજાતા મારી જીવન સંગિની બનશે. એ મળે ત્યારે મીઠાશ રાખતી, પણ સંબંધોમાં વિશેષ એકરાર કે ઊંડાણ નહોતા . . . પણ એક એ સાંજ મારા જીવનકાવ્યમાં સુંદર રચના બનીને  આલેખાઈ ગઈ. . . સુજાતાના બહેન મને તેમની સ્કુલ પાંસે મળી ગયા અને બોલ્યાં, ‘રિતીક, આજે શરદ પુનમ છે. અમે સાંજે દરિયા કિનારે ઉજાણી કરવાં જવાના છીએ. તું અને મિત્રો પણ આવજો.’

           “મારી ખુશીનો પાર નહોતો. મારો મિત્ર, તેની પત્ની અને હું, અનેક વસ્તુઓ સાથે લઈ અરબી સમુદ્રના તોફાની તટ પર આવી પંહોંચ્યાં. આહ! સુજાતા તેના નીલા રંગના ડ્રેસમાં અત્યંત લોભામણી લાગતી હતી.
હું એની પાંસે જઈને બેઠો. ઘેલા પવનમાં ઊડતાં તેનાં ડ્રેસને પકડવા જતાં, કે મારી ડીશમાં કશું મુકવા જતાં તેના મધુરાં સ્પર્શનો આહલાદ અનુભવ્યો. નાસ્તા પછી અમે બધાં દરિયાકિનારાની સૈર કરવા નીકળ્યાં. બીજાને પાછળ રાખી અમે દોડતાં આગળ નીકળી ગયાં. અંતે હાંફતાં અને હસતાં અમે રેતીમાં ઢળી પડ્યાં. એકબીજાની આંખો મળી અને નિશબ્દ વાતો થઈ. મેં તેનો હાથ પકડી ઊભી કરી અને મારા ઊમડતાં અરમાનોને વાચા આપું તે પહેલાં જ, તેની બહેનનો અવાજ સાંભળી તે હાથ છોડાવી દોડી ગઈ.

            “એ સમયે હું દિશાહીન, અસ્થિર ભવિષ્યવાળો કલાકાર હતો. સુજાતાએ મારા પરિવારની આર્થિક સ્થિતિ અને મારી કમાણી વિષે બધી માહિતી જાણી લીધેલી. હું એને રીઝવવા પૂરા દિલથી પ્રયત્ન કરતો હતો, અને એ હસતે ચહેરે મને પટાવતી રહેતી. એવામાં એક દિવસ સુજાતાએ કહ્યું કે, ‘મારે ગામ પાછાં જવાનું છે.’

          “મારું દિલ રડી ઊઠ્યું, “આપણા ભવિષ્યનું શું? હું તારા મમ્મી-પપ્પા પાસે આવીને તારા હાથની માંગણી કરું?

         “’ના, એનો કોઈ ફાયદો નહીં થાય અને ઉપરથી તને માર પડશે.’ સુજાતાની નિર્લેપતા જોઈ મને આઘાત લાગ્યો. હું મારું સર્વસ્વ ન્યોચ્છાવર કરી ચૂક્યો હતો અને એ તો સાવ કોરી હતી!”

          રિતીકની દિલસ્પર્શી ગાથા સાંભળી મને સુજાતા સાથે છેલ્લે થયેલ વાર્તાલાપ યાદ આવ્યો. મેં જ્યારે પૂછેલું કે, “રિતીકને મૂકીને તેં બીજે લગ્નની હા કેમ પાડી હતી?” સુજાતાએ કહેલું, “મારી સાથેની છોકરીઓ પૈસાદાર, ડીગ્રીવાળાને પરણતી હતી, તેથી મેં એક એન્જીનીયર અને એના શ્રીમંત ઘર માટે હા કહેવાની ભૂલ કરેલી. જો કે, પરિવારના દબાણ નીચે મારી પાંસે ખાસ વિકલ્પ નહોતાં.”

         રિતીક સાથે વાત આગળ ચલાવતા, મેં એમના પત્રવ્યવહાર વિષે સવાલ કર્યો. રિતીક કહે, “જ્યારે સુજાતાને મોકલાવેલ પત્રનો જવાબ આવ્યો, ત્યારે મને આનંદ થયો. જાણે વર્ષો બાદ મારા રંગોમાં ફરી નવી ચમક આવી! પણ જ્યારે એણે પોતાની અને દીકરીઓની મુશ્કેલીઓનો ઉપચાર કરવા, હું એમને અમેરિકા બોલાવું એવો અનુરોધ કરવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે હું મારી કાલ્પનિક તંદ્રામાંથી જાગી ગયો. મને સમજમાં આવ્યું કે હું કોઈની પત્ની સાથે આ ગુપ્ત વ્યવહાર કરી રહ્યો છું. તેથી મેં પત્રવ્યવહાર બંધ કરી દીધો.

           રિતીક ભારે હૈયે બોલ્યો, “હજી પણ હું માનું છું કે નિયતીએ મને સુજાતાનો પરિચય કરાવ્યો અને મારા મનમાં જે રેખાચિત્ર વર્ષો પહેલા દોરાયું એ આજે પણ પ્રેરણા આપી રહ્યું છે. સુજાતા મને જે કારણોથી છોડીને ગઈ એ સુખ એને મળ્યું કે નહીં એ ખબર નથી, પણ મારા ચિત્રોમાં એના ચહેરા પર આજે પણ સ્મિત છે.” રિતીક મનોમન બોલ્યો, “એક ચહેરાની  યાદમાં આ ચિત્રકારની આખી ઝિંદગી એકલતામાં અટવાઈ ગઈ.”

           જીવન ગંગા વહેતી વહેતી લય તરફ વધી રહી. સિત્તેર વર્ષનો રિતીક છેલ્લા બે વર્ષથી એક દિવાલ પર કેનવાસ ટેકવી ચરક મુનિના આશ્રમનું ચિત્ર બનાવી રહ્યો હતો. તેમાં પણ પાછળ સુજાતાનો ચહેરો લઈ આછા અંધારામાં એક સ્ત્રી આલેખાઈ હતી.

          “અમદાવાદમાં ભાઈની હોસ્પિટલ માટે ચિત્ર મોકલવાનું છે.” અમારી સાથે વાત કરતાં રિતીક બોલ્યો. “અનાવરણ વખતે હું જવાનો છું, આશા રાખું કે તમે પણ આવો.”

           મહિનાઓની તૈયારી પછી, અનાવરણ સમયે હું અમદાવાદમાં મારા બહેનને ત્યાં હતી. સુજાતા એ જ ગામમાં સ્થાયી થયેલ હતી તેથી મેં ફોન કર્યો, “હેલ્લો સુજાતા.”

         “કોણ છે? કેમ ફોન કર્યો?” તેનો અકળાયેલો અવાજ સંભળાયો. પરંતુ પછી મને ઓળખીને ખુશીથી વ્યાકુળ થઈ ગઈ. તબિયત સારી નહોતી રહેતી અને ઘણી જવાબદારીઓથી ઘેરાયેલી હતી.

          ગુરુવારે સાંજે ચાર વાગે મળવા આવશે તેવો વાયદો કરેલ. મેં રિતીકને જણાવ્યું અને “બસ એકવાર તેને મળી લઉં!” એ લાગણી સાથે એ પણ સુજાતાની રાહ જોતો મારી સાથે બેઠો. અરધો કલાક રાહ જોઈ, પણ તે આવી નહીં. એને માટે લાવેલ એક ચિત્ર મૂકી રિતીક દાદર ઉતરી ગયો. મેં ગેલેરીમાં આવીને જોયું તો સુજાતા રીક્ષાવાળા સાથે રકજક કરતી હતી અને બાજુમાંથી રિતીક પસાર થઈ આગળ નીકળી ગયો. મારાથી બૂમ પડાઈ ગઈ, “અરે, જો જો . . . તારી સુજાતા.” ખેર, એ દૂર નીકળી ગયો હતો.

           સુજાતા માટે મેં બારણું ખોલ્યું. કાળધોળા વાળ અને કરમાયેલા શરીર પર મને જોઈ ચેતન આવ્યું. એક સમયનું હાસ્ય મને ફરી જોવા મળ્યું.  પોતાના ચિત્રને જોઈ સુજાતાના કરચલીઓવાળા ચહેરા પર આનંદ અને  ગમગીનીની રેખાઓ અંકાઈ.

          તે વિસ્મયથી બોલી, “હું રિતીકને આવી દેખાતી હતી!  હું સાવ અબૂધ હતી . . .”

          “હાં! તું મને એવી દેખાતી હતી.” રિતીક અંદર આવતાં બોલ્યોં.

          “તું આવ્યો?” એ આશ્ચર્ય પામી.

          “મારા મને ધક્કો મારી અહીં પાછો મોકલ્યો.”

          સુજાતાની આંખોમાં આંસુ આવ્યા અને પ્રયત્નપૂર્વક ઊઠીને રિતીકના હાથ, પોતાના બે હાથમાં પકડીને તેને નિશબ્દ જોઈ રહી. . .. એ હતી તેના દિલની પ્રેરણા . . . અને તોયે સાવ અણજાણ . . .

     અઠવાડીયા પછી મારે સમાચાર આપવા પડ્યાં . . . “રિતીક, સુજાતા હાર્ટએટેકમાં આજે સવારે મૃત્યુ પામી!”