કલાગુરૂ પોતાની આત્મકથા “ગુજરાતમાં કલાના પગરણ”માં લખે છે. “ચિત્રકલા શીખવામાં મને પડેલી મુશ્કેલીઓ ભાવિ કલાસાધકોને આડે ન આવે તેની મને ધગશ હતી; એટલે ઈ.૧૯૧૯ માં અમદાવાદમાં આવી જેવો સ્થિર થયો કે તરત એક ‘ગુજરાત કલામંદિર’ ખોલ્યું. માસિક ફી ફક્ત પાંચ રૂપિયા રાખેલી”. છ મહિના સુધી આ વર્ગ ચલાવી જોયા, માત્ર ત્રણ વિદ્યાર્થીઓ જ જોડાયા, એમાંથી એક પાસેથી ફીને બદલે વર્ગની સાફસફાઈ કરાવી લેતા. આમ મહિને દસ રૂપિયાની આવક માટે આ કલાસ ચવાવવાનું શક્ય ન હતું, એટલે એમણે જેને રસ હોય અને એમના ઘરે જે શીખવા આવે એને માર્ગદર્શન આપતા.

થોડા સમય પછી રવિભાઈને વિચાર આવ્યો કે રાજ્ય સરકારો દ્વારા લેવાતી Elementary અને Intermediate ડ્રોઈંગની પરીક્ષાઓ પાસ કરી, શાળામાં ડ્રોઈંગના શિક્ષક તરીકે કામ કરતા લોકોને એકઠા કરી, એમને ચિત્રકલાના પથ તરફ વાળી શકાય. આ પ્રયત્ન પણ નિષ્ફળ ગયો. થોડા થોડા અંતરાલે, ક્યારેક ભાડાની જગ્યામાં તો ક્યારેક કુમાર કાર્યાલયમાં, જેને રસ હોય એને કોઈપણ જાતની ફી વિના શીખવવાના પ્રયત્નો કરેલા.

રવિભાઈને સમજ પડી ગઈ કે ચિત્રકલા માટે જેને લગની ન હોય, એ એમનો વિદ્યાર્થી બનશે નહીં. રવિભાઈનો એમના સમયના બધા જ જાણીતા સાહિત્યકારો સાથે ખૂબ જ સારા સંબંધ હતા. કેટલાક સાહિત્યકારો ચુનંદા વિદ્યાર્થીઓને રવિભાઈ પાસે ચિત્રકલા શીખવા મોકલતા, જેમાંના થોડા આગળ જતાં નામાંકિત કલાકારો થયા. છેક ૧૯૩૩ માં એમના મકાન ચિત્રકૂટના બાંધકામ પછી એમને ત્યાં ચિત્રકલાનું ઉચ્ચ કક્ષાનું શિક્ષણ શરૂ થયું.

હવે આ શિક્ષણ ગુરૂકુલની કક્ષાએ પહોંચ્યું. ગુરૂ પોતાના પ્રિય શિષ્યને સર્વસ્વ આપી દેવાની ભાવના સાથે શિખવે અને શિષ્ય ગુરૂ પ્રત્યે નિષ્ઠા અને ભક્તિભાવથી એ બધું ગ્રહણ કરે. ક્યાંયે આર્થિક વ્યહવાર નહીં.

આ અગાઉ, અજંતાના ચિત્રો જોઈ કાકાસાહેબે “હવે તમે દ્વીજ થયા” કહેલું. પાણીદાર શિષ્યોની કતાર તૈયાર કર્યા પછી, કાકાસાહેબ કાલેલકરે એમને કલાગુરૂની ઉપાધી આપી.

જે કારણોથી રવિન્દ્રનાથ ટાગોર ગુરૂદેવ કહેવાયા, ગાંધીજી મહત્મા કહેવાયા, એવાજ કારણથી રવિશંકર રાવળ કલાગુરૂ કહેવાયા.

એમના થોડા શિષ્યો વિશે હવે પછીને પોસ્ટમાં વાત કરીશ.